سفری به عمق احساسات با دستگاه سهگاه
تصور کنید در یک غروب پاییزی، کنار پنجرهای رو به باغ، صدای تار و آوازی غمانگیز اما امیدوارکننده به گوشتان میرسد. این صدای دستگاه سهگاه است، یکی از عمیقترین و تأثیرگذارترین دستگاههای موسیقی سنتی ایرانی. سهگاه با نغمههای حزنانگیز و در عین حال پرامید خود، قرنهاست که قلب ایرانیان را تسخیر کرده. در این مقاله، شما را به سفری در دنیای آوازهای سنتی سهگاه میبریم و ۸ اثر ماندگار را معرفی میکنیم.
تاریخچه و ریشههای سهگاه
دستگاه سهگاه یکی از هفت دستگاه اصلی موسیقی سنتی ایرانی است که ریشه در مقامهای کهن موسیقی ایرانی دارد. نام «سهگاه» به معنای «سومین جایگاه» از درجه سوم مقام راست گرفته شده است. این دستگاه با فواصل خاص و نتهای ربعپردهای، حس و حالی غمانگیز اما پرامید ایجاد میکند. روحالله خالقی در کتاب «نظری به موسیقی» سهگاه را «یادگار مصیبتها و آلام نیاکان» توصیف کرده است.
ویژگیهای موسیقایی سهگاه
سهگاه با گوشههای متنوعی مانند درآمد، زابل، مویه، مخالف و مغلوب شناخته میشود. این گوشهها امکان پردهگردانی به دستگاههای دیگر مانند شور و بیات اصفهان را فراهم میکنند. فواصل موسیقایی سهگاه، بهویژه استفاده از ربعپرده، آن را از سایر دستگاهها متمایز میکند. این دستگاه برای بیان احساساتی عمیق و عاشقانه بسیار مناسب است.
۸ آواز برتر در دستگاه سهگاه
در ادامه، ۸ آواز برجسته در دستگاه سهگاه را معرفی میکنیم که هر یک شاهکاری در موسیقی سنتی ایرانی هستند.
۱. آلبوم «رسوای دل» – محمدرضا شجریان
آلبوم «رسوای دل» از استاد محمدرضا شجریان یکی از شاخصترین آثار در دستگاه سهگاه است. این آلبوم با همکاری گروه شهناز، نغمههای عمیق و غمانگیز سهگاه را با شعرهای عاشقانه ترکیب کرده است. تصنیف «آسمان عشق» در این آلبوم یکی از بهترین نمونههای سهگاه است که حس و حال عاشقانهای را منتقل میکند.
۲. «من از روز ازل» – مرتضی محجوبی
این اثر از مرتضی محجوبی، یکی از نوازندگان برجسته پیانو در موسیقی ایرانی، در دستگاه سهگاه اجرا شده است. ملودی این قطعه چنان تأثیرگذار است که شنونده را به سفری درونی میبرد. این اثر بهویژه برای علاقهمندان به موسیقی بیکلام توصیه میشود.
۳. «شوق» – جلیل شهناز و همایون خرم
آلبوم «شوق» با همکاری جلیل شهناز (تار)، همایون خرم (ویولن) و امیرناصر افتتاح (تنبک) یکی از بهترین نمونههای اجرای دستگاه سهگاه است. این آلبوم شامل ۱۹ قطعه است که گوشههای مختلف سهگاه مانند درآمد، زابل و مخالف را به زیبایی به نمایش میگذارد.
۴. آواز سهگاه – غلامحسین بنان
استاد غلامحسین بنان با اجرای آواز سهگاه، یکی از ماندگارترین آثار این دستگاه را خلق کرده است. صدای گرم بنان در کنار اشعار کلاسیک، حس و حال عرفانی سهگاه را به اوج میرساند.
۵. «گل اومد بهار اومد» – مجید وفادار
این تصنیف شاد از مجید وفادار با شعری از بیژن ترقی، نمونهای نادر از آوازهای شاد در دستگاه سهگاه است. برخلاف غمانگیزی معمول سهگاه، این اثر حس امید و تازگی را منتقل میکند.
۶. ساز و آواز – محمدرضا شجریان و فرامرز پایور
این اثر با همکاری محمدرضا شجریان و فرامرز پایور، گوشههای درآمد، زابل و مویه را به شکلی استادانه اجرا میکند. ترکیب صدای شجریان و سنتور پایور، نمونهای بینظیر از هماهنگی در موسیقی سنتی است.
۷. «چهارمضراب مخالف سهگاه» – پرویز مشکاتیان
این اثر از پرویز مشکاتیان، یکی از برجستهترین چهارمضرابهای دستگاه سهگاه است. ریتم پرانرژی و ملودیهای پیچیده این قطعه، آن را به یکی از بهترین آثار بیکلام سهگاه تبدیل کرده است.
۸. «آوازهای حسینعلی خان نکیسای تفرشی»
این مجموعه شامل آوازهای سنتی در دستگاه سهگاه است که توسط حسینعلی خان نکیسای تفرشی اجرا شدهاند. این آثار به دلیل اصالت و سادگی، جایگاه ویژهای در میان علاقهمندان به موسیقی سنتی دارند.
۶ تصویر از سازهای مرتبط با دستگاه سهگاه
برای درک بهتر حس و حال دستگاه سهگاه، تصاویری از سازهای کلیدی که معمولاً در این دستگاه استفاده میشوند، ارائه میکنیم:
تار: تار با صدای گرم و عمیق خود در دستگاه سهگاه جایگاه ویژهای دارد. این ساز در گوشههای درآمد و کرشمه، ملودیهای پیچیده و احساسی را با طنین دلنشین اجرا میکند. انعطافپذیری تار، آن را برای نواختن جملات موسیقیایی سهگاه ایدهآل میسازد.
سنتور: سنتور با صدای زنگدار و شفافش در سهگاه درخشش دارد. در گوشههای زابل و مخالف، ملودیهای پرجنبوجوش را با وضوح و دقت اجرا میکند. این ساز بهویژه در پاساژهای سریع و پرشور سهگاه جلوهگر است.
کمانچه: کمانچه با نوای عمیق و سوزناک خود، حس غمانگیز سهگاه را تقویت میکند. در گوشههایی مانند حصار، احساسات عمیق را منتقل کرده و به اجرا عمق میبخشد. صدای کمانچه روح موسیقی سنتی را زنده میکند.
ویولن: ویولن در اجراهای مدرن سهگاه، ملودیهای گوشههای مختلف را با طنین رسا و انعطافپذیر اجرا میکند. این ساز با تکنیکهای متنوع، حالوهوای سهگاه را بهخوبی منتقل میکند. ویولن بهویژه در اجراهای ارکستری سهگاه برجسته است.
تنبک: تنبک، سازی کوبهای است که ریتمهای پرانرژی سهگاه را همراهی میکند. در چهارمضرابها و تصنیفها، ضرب و تحرک لازم را به اجرا میافزاید. تنبک با تنوع ریتمیک، موسیقی سهگاه را پویاتر میکند.
نی: نی با صدای سوزناک و روحانی خود، روح سهگاه را بهخوبی منتقل میکند. در گوشههایی مانند درآمد، حس عرفانی و عاطفی را به اجرا میافزاید. صدای نی، آرامش و عمق خاصی به موسیقی سهگاه میبخشد.
موسیقی سنتی در سال ۱۴۰۳
بر اساس گزارشهای اخیر، موسیقی سنتی ایرانی در سال ۱۴۰۳ همچنان جایگاه ویژهای در میان مخاطبان دارد. طبق آمار منتشرشده توسط پلتفرمهای موسیقی مانند نواک (Navak):
- میزان استریم: آلبومهای سهگاه در سال ۱۴۰۳ حدود ۱۲ درصد از کل استریمهای موسیقی سنتی را تشکیل دادهاند.
- محبوبیت در میان جوانان: ۳۵ درصد از شنوندگان موسیقی سنتی در رده سنی ۱۸ تا ۳۵ سال هستند.
- رشد کنسرتها: در سال ۱۴۰۳، تعداد کنسرتهای موسیقی سنتی نسبت به سال قبل ۲۰ درصد افزایش یافته است.
مقایسه آوازهای سهگاه
| نام اثر | خواننده/نوازنده | سال انتشار | ویژگی برجسته |
| رسوای دل | محمدرضا شجریان | ۱۳۸۱ | تصنیف آسمان عشق، عاشقانه و عمیق |
| من از روز ازل | مرتضی محجوبی | ۱۳۴۰ | بیکلام، عرفانی |
| شوق | جلیل شهناز و همایون خرم | ۱۳۵۰ | تنوع گوشهها |
| آواز سهگاه | غلامحسین بنان | ۱۳۳۰ | صدای گرم و کلاسیک |
| گل اومد بهار اومد | مجید وفادار | ۱۳۴۵ | شاد و امیدوارکننده |
| ساز و آواز | شجریان و پایور | ۱۳۶۰ | هماهنگی سنتور و آواز |
| چهارمضراب مخالف | پرویز مشکاتیان | ۱۳۷۰ | ریتم پرانرژی |
| آوازهای نکیسای تفرشی | حسینعلی خان | ۱۳۰۰ | اصالت و سادگی |
جمعبندی
دستگاه سهگاه با نغمههای عمیق و عاشقانهاش، یکی از زیباترین بخشهای موسیقی سنتی ایرانی است. در این مقاله، ۸ آواز برتر این دستگاه را معرفی کردیم و تصاویری از سازهای مرتبط را توصیف کردیم. اگر به موسیقی سنتی علاقهمند هستید، پیشنهاد میکنیم یکی از این آثار را همین حالا گوش کنید و خود را در دنیای احساسات سهگاه غرق کنید. نظرات و تجربیات خود از شنیدن این آوازها را در بخش کامنتهای سایت با ما به اشتراک بگذارید!
