تاریخچه و اصول پایهای ساخت سنتور و اجزای آن
تاریخچه و اصول پایهای ساخت سنتور
شکل و ابعاد سنتور با گذر زمان تغییر کرده و از روزگاران باستان تا به امروز، اصول اساسی ساخت آن تحت تأثیر تکنولوژیها و فرهنگهای مختلف قرار گرفته است. در طول تاریخ، سنتور به عنوان یکی از نمادهای فرهنگی و هنری در ایران، اسلام و نواحی اطراف شناخته شده است و با تغییراتی که تجربه کرده است، همچنان یکی از ابزارهای محبوب و مورد توجه برای نوازندگان و موسیقیدانان است.
از نظر تاریخی، سنتور نقش مهمی در تکامل موسیقی ایرانی و موسیقیهای مشابه از جهان شرق بازی کرده است. ریشههای این ساز به دوران باستان بازمیگردد، زمانی که نخستین مدارهای صوتی واقعیت پذیر را به وجود آورد. سنتور به عنوان یک ساز ارکسترال در کشورهایی چون ایران، عراق، ترکیه، افغانستان، ارمنستان و جمهوری آذربایجان مورد استفاده قرار گرفتهاست.
سنتور، یکی از قدیمیترین سازهای موسیقی معروف ایران است که با تاریخچهای شگفتانگیز و اصول پایهای ساخت منحصربهفرد خود، به یکی از نمادهای فرهنگی و هنری این سرزمین تبدیل شده است. این ساز که در خانوادهٔ سازهای زهی محسوب میشود، دارای دوازده رشته است که به صورت دو ردیف در جوشبک سنتور قرار میگیرند. با استفاده از نوارهای متصل به هر رشته، نوازندهٔ سنتور میتواند به وسیلهٔ چند انگشت خود بر روی نوارها، دستورالعملهای موسیقی را دنبال کرده و اثری هنری و زیبا اجرا نماید.
تاریخچهٔ سنتور به دوران باستانی بازمیگردد و اصول اولیهٔ ساخت آن در آن زمان معرفی شده است. نخستین ذکر سنتور در تاریخ به ایران باستان بازمیگردد، که این ساز در آن زمان به نام “سیتار” شناخته میشد. این ساز در آغاز به صورت یک تختهٔ چوبی بود که روی آن رشتههای سختی از جنس استخوان یا موی بز کشیده میشد و با استفاده از دستان آدمی در حالت افقی نواخته میشد.
تکامل سنتور به سمت شکل فعلی آن در طول دورانهای مختلف و به ویژه در دوران اسلامی پیگیری میشود. در دوران اسلامی، این ساز با تأثیرات و تغییراتی از جنس فرهنگ و هنر ایرانی توسعه یافت و به شکلی کاملاً مشهود و با ویژگیهای متمایز، در موسیقی ایرانی حضور داشت. در این دوره، جوشبک سنتور به شکل معمول در دو ردیف نیز باقی مانده است، اما روشهای ساخت و تکنیکهای نوازندگی بهبود یافته و پیچیدهتر شده است.
از آغاز تاکنون، سنتور به عنوان یکی از نمادهای برجستهٔ هنر و موسیقی ایران شناخته میشود و هنوز هم به عنوان یکی از سازهای اصیل و باارزش در اجراهای موسیقی سنتی و مدرن استفاده میشود. در دوران معاصر، بازسازی و نوسازی جوشبک سنتور با استفاده از مواد و فناوریهای مدرن به وجود آمده است، اما اصول اساسی ساخت و انتخاب مواد آن همچنان بر اساس تجربیات و دانشهای نیکوتارهای از دورانهای گذشته ادامه دارد.
از جمله اصول پایهای ساخت سنتور، انتخاب مواد مناسب برای ساخت جوشبک از اهمیت بالایی برخوردار است. چوب سرو، چنار یا گردو از جمله چوبهای استفاده شده برای جوشبک سنتور میباشند. انتخاب این چوبها باید به گونهای باشد که صدای بهینهای تولید شود و همچنین مقاومت کافی را نیز داشته باشد تا در طول زمان ماندگاری داشته باشد. همچنین برای ساخت نوارهای جوشبک از موادی مانند استخوان یا پلاستیک استفاده میشود که خواص صدایی مناسب را داشته باشند و همچنین مقاومت کافی را در برابر فشار و تنشهای مختلف داشته باشند.
ساختار و اجزای اساسی سنتور: سیمها، دسته، صفحه و …
ساختار و اجزای اساسی یک سنتور، یکی از مهمترین و پیچیدهترین سازهای موسیقی سنتی ایران است که از دیرباز تا به امروز در اجراهای مختلف موسیقیایی مورد استفاده قرار گرفته است. سنتور یک ساز زهی و بادی است که از سیمها، دسته، صفحه و سایر اجزای پیچیدهای تشکیل شده است. در ادامه به بررسی هر یک از اجزای این ساز زیبا میپردازیم.
سیمها یکی از اجزای حیاتی سنتور هستند که مسئول ایجاد صداهای مختلف و نتهای موسیقی هستند. این سیمها از جنس فلزی مانند برنج یا فولاد هستند و به وسیلهٔ دسته و سرشت آنها در روی صفحه سنتور تعبیه میشوند. هر سیم به یکی از کلیدهای مخصوص در دسته متصل است که امکان تنظیم فرکانس و نت آن را فراهم میآورد. به عنوان یک ساز دستساز، تنظیم و کشیدن سیمها برای دستیابی به صدای مطلوب از مهارتهای حیاتی نوازندگان سنتور است.
دسته سنتور نقطهٔ تماس بین نوازنده و سیمها است. این دسته معمولاً از چوب ساخته میشود و در قسمت پایین سنتور واقع شده است. هر سیم از طریق دسته به یک کلید متصل میشود که با جابجایی آن، سیم تنظیم و کشیده میشود. برای نواختن سنتور، نوازنده نیاز دارد که با حرکات انگشتانش کلیدها را فشار دهد و سیمها را به صورت دقیق تنظیم کند تا نتهای مورد نظر را ایجاد کند.
صفحه سنتور به عنوان سطحی است که سیمها بر روی آن نصب شدهاند و به وسیلهٔ دسته کنترل میشوند. این صفحه معمولاً از چوب یا مواد دیگری که از تابعیت و سختی کافی برخوردارند ساخته میشود. صفحه به عنوان پایگاه سیمها عمل میکند و در نتیجه تأثیر زیادی بر کیفیت صدای تولید شده توسط سنتور دارد. هنرمندان سنتور با تجربه میتوانند با انتخاب و تنظیم متناسب صفحه، کیفیت و زیبایی صدای سنتور را بهبود دهند.
طبق گفته سایت دلتاموزیک به علاوه، سنتور دارای اجزای دیگری نیز است که بهبود عملکرد و صدای آن را تضمین میکنند. این شامل پردههای صوتی، که به دلیل جلوگیری از ارتعاشات ناخواسته مهم هستند، و نردبانها یا کلیدهای اضافی برای تنظیم دقیقتر سیمها هستند. ترکیب صحیح و تنظیم دقیق این اجزا، همراه با مهارت و تجربهٔ نوازندگان، به ویژه در موسیقی سنتی ایران، باعث میشود که سنتور به یکی از برجستهترین و پرکاربردترین سازهای این سبک موسیقی تبدیل شود.
در نتیجه، سنتور با ساختار پیچیده و اجزای متعدد خود، نه تنها یک ساز بینظیر برای نواختن و خلق ملودیهای دلنشین است، بلکه نمادی از غنیترین تراثهای موسیقی ایرانی محسوب میشود که هنوز هم پس از قرون، جایگاه ویژهای در صحنهٔ هنری ملی و بینالمللی دارد.
پردههای صوتی یا پوستهها، به عنوان یکی از اجزای حیاتی سنتور، در جلوگیری از ارتعاشات ناخواسته و کنترل صدا بسیار مهم هستند. این پوستهها معمولاً از پوست گوسفند یا گاو ساخته میشوند و به وسیلهٔ پرچینهای کوچک و متعددی که به صفحه سنتور نصب میشوند، به ساز اضافه میشوند. این پوستهها نقش اصلی در تقویت صدای سنتور و ایجاد تنوع در افزایش دهندهٔ انرژی صدای سنتور دارند.
نردبانها یا کلیدهای اضافی نیز اجزای اساسی دیگری هستند که بر روی صفحه سنتور نصب میشوند و برای تنظیم دقیقتر سیمها به کار میروند. این نردبانها معمولاً از چوب ساخته میشوند و به وسیلهٔ نوازنده در جایگاههای مختلفی روی صفحه قرار میگیرند تا به تنظیم دقیق و دلخواه سیمها کمک کنند. انتخاب و تنظیم درست نردبانها به نوازنده اجازه میدهد تا با دقت بیشتری نتهای مورد نظر را تولید کند و از صداهای نامطلوبی که ممکن است به وجود آیند، جلوگیری کند.