
تاریخچه سنتور در ایران باستان و معرفی اجزای اولیه
مبانی تاریخی و نخستین ظهور سنتور در ایران باستان
در آغاز دورههای باستانی تاریخ ایران، سازهای موسیقی همواره نقش مهمی در فرهنگ و زندگی مردم داشتند. یکی از سازهای بسیار معروف و تأثیرگذار در این دورهها، سنتور بود که به عنوان یکی از نخستین سازهای زهی و دستهدار محسوب میشود. سنتور، سازی با تاریخچهای پیچیده دارد که به دوران باستان باز میگردد و اثری از حضور و فرهنگ موسیقی ایران باستان را نمایان میسازد.
نخستین ظهور سنتور به شکلی کامل و منسجم، در میانههای دوره هخامنشیان (حدود ۵۵۰ پیش از میلاد) قابل شناسایی است. این ساز با ساختاری منحصر به فرد که شامل تعدادی سیم موسیقی در بین دو دسته چوبی است، نشاندهندهی پیشرفت فرهنگ موسیقی در این دوره بوده است. سنتور در طول زمان نیز تکامل یافته و از دوران باستان تا به امروز به عنوان یکی از نمادهای فرهنگی مرتبط با ایران شناخته میشود.
ساختار سنتور از نظر نحوهی نواختن و تولید صدا شبیه به سازهای دیگری چون سیتار و تنبور بوده است. اما به دلیل استفاده از سیمهایی که بر روی صفحهی صوتی قرار دارند، دارای صدایی متمایز و خاص میباشد. این ساز در ایران باستان به ویژه در میان لشکریان و در مراسم مذهبی به کار گرفته میشد و نقش مهمی در موسیقی دوره هخامنشیان داشت.
هرچند که سنتور در ایران باستان مورد استفاده بود، اما با گذشت زمان و گسترش فرهنگ، به سایر نقاط جهان نیز وارد شد. از آنجا که برخی از نقوش موسیقی که در مهمترین سنتورها وجود دارند به نوازندگان کمک میکند.
سنتور، یکی از قدیمیترین سازهای موسیقی جهان، ریشههای عمیقی در تاریخ و فرهنگ ایران دارد. این ساز که از خانوادهٔ سازهای زهی میباشد، از دوران باستان در ایران شکل گرفته و به مرور زمان به یکی از نمادهای هنر و موسیقی این سرزمین تبدیل شده است. نخستین ظهور سنتور در منابع تاریخی باستانی ایران به دورهٔ هخامنشیان (حدود سال 550 پیش از میلاد) باز میگردد. در این دوران، سنتور به عنوان یکی از سازهای اصلی مورد استفاده در موسیقی و هنر به شمار میرفت و در ادبیات و منابع کتبی آن زمان ذکر شده است.
سنتور از آن دوران تا دورهٔ ساسانیان (سدهٔ سوم تا هفتم میلادی) و بعد از آن نیز، به عنوان یکی از سازهای برجستهٔ موسیقی ایران در نقاط مختلفی از امپراتوری شاهنشاهی ایران معروف بود. این ساز در دوران اسلامی نیز، با تغییراتی در ساختار و استفادههای موسیقی خود، در جایگاه ویژهای قرار گرفت و به عنوان سازی با سنت و تاریخ عریق ایران شناخته میشد.
در متون و منابع کهن، اشارات متعددی به سنتور و نحوهٔ نواختن آن، از جمله اشارههای میانهٔ دورهٔ اسلامی، در جوامع ایرانی وجود دارد. به طور خاص، موسیقیدانان مشهوری همچون ابوریحان بیرونی (نهجالبلاغه) به سنتور و نحوهٔ نواختن آن پرداختهاند و آثاری در این زمینه از ایشان به یادگار مانده است.
در طول قرون و با تغییرات جامعه و فرهنگ، سنتور نیز تغییراتی در ساختار خود داشته است. از جمله تغییراتی که در طول زمان رخ داده، تعدادِ و نوعِ سیمهای سنتور، ساختار چوب و مواد استفادهشده در آن بوده است. با این حال، اصول و مبانی نواختن سنتور بهطور کلی در طول تاریخ حفظ شده و این ساز به عنوان نمادی از هنر و فرهنگ ایران باستان تا به امروز باقی مانده است.
طبق گفته سایت دلتاموزیک در قرنهای اخیر، سنتور نیز به عنوان یکی از سازهای مورد توجه در موسیقی کلاسیک ایرانی و حتی در آثار موسیقی مدرن به کار رفته است. از جمله موسیقیدانان معروفی همچون محمدرضا شجریان، که نقش بسیار مهمی در ترویج و حفظ این ساز ارزشمند داشتهاند.
ساختار و اجزای اساسی سنتور: سیمها، دسته، صفحه و …
سنتور، یکی از سازهای بسیار قدیمی و خاص موسیقی ایران است که از ساختار و اجزای مختلفی تشکیل شده است، هر یک از این اجزا نقش حیاتی در تولید صدا و نواختن این ساز دارند. اساساً سنتور از دو قسمت اصلی تشکیل شده است: دسته و صفحهٔ صدازن. دستهٔ سنتور عموماً از چوب درختان مختلفی ساخته میشود و در طول دسته معمولاً نوارهایی از فلزهای مختلفی مانند برنج یا طلا، به عنوان مزاج کاربرده شدهاست.
ساختار سنتور شامل دسته، صفحهٔ صدازن، و سیمهاست که هرکدام نقش مهمی در ایجاد و تولید صدا دارند. دستهٔ سنتور که قسمتی است که نوازنده آن را در دست میگیرد، از چوب درختانی مانند چنار، گردو، یا ابنوس ساخته میشود. این چوبها به دلیل خواص صوتی و سختیشان برای ساخت دستهٔ سنتور بسیار مناسب هستند. دسته از بالای سنتور شروع میشود و به سمت پایین که به صفحهٔ صدازن متصل میشود، تنگرانجنایی دارد تا به نوازنده امکان دهد تا سیمها را به آسانی فشار دهد و نواختن آنها را آسانتر کند. صفحهٔ صدازن سنتور، که بالاترین قسمت این ساز است، معمولاً از چوب سبکی چون سرو یا سنبل استوار شدهاست. این صفحه با چهار سوزن که بر روی آن قرار داده شدهاند، به دسته متصل میشود و تعداد ۷ تا ۲۴ سیم از بالا به پایین بر روی آن کشیده میشوند.
سیمهای سنتور، که عنصر اصلی برای تولید صدا در این ساز محسوب میشوند، از جنسهای مختلفی مانند فلزات نرم و آلیاژهای متفاوت تهیه میشوند. سیمهای این ساز از لحاظ قطر و تنظیمات مختلف، برای تولید نتهای مختلف و رسوایی صدا در سنتور به کار میروند
سنتور، یکی از سازهای سنتی و محبوب در ایران و مناطق مختلفی از جهان، از جمله کشورهای شرقی و غربی آسیا، بخصوص آسیای میانه و شمالی، است. این ساز با داشتن ساختاری پیچیده و اجزای مختلف، از زمانهای قدیم تا به امروز مورد استفاده قرار میگیرد. ساختار و اجزای اساسی سنتور شامل سیمها، دسته، صفحه، و رزونانس باکس است که هر کدام نقش مهمی در تولید صدا و نواختن این ساز دارند.
ابتدا، سیمهای سنتور مهمترین بخش آن را تشکیل میدهند. این سیمها از جنسهای مختلفی مانند استیل یا نایلون ساخته میشوند و بر روی یک سازنده (معمولاً چوبی) کشیده میشوند که به صفحه سنتور معروف است. هر سیم با تنظیم تنش و طول مخصوص خود، صدای منحصر به فرد و خاصیت خاصی به سنتور میدهد.
در ادامه، دسته یا شانه سنتور نیز یک قسمت اساسی است که معمولاً از چوب ساخته میشود و در بخش پایینی صفحه قرار میگیرد. نحوه نگهداری و نواختن سنتور به کمک دسته انجام میشود. دسته نیز میتواند مزین به طرحها و نقوشی باشد که به سنتور شکل زیباتری میدهد و همچنین از جنسهای چوب مختلفی مانند سرو، سندلی، یا ابنوس باشد.